آشنایی با مفصل گیجگاهی فکی و عملکرد آن
آشنایی با مفصل گیجگاهی فکی و عملکرد آن
مفصل گیجگاهی فکی (Temporomandibular Joint – TMJ) یکی از پیچیده‌ترین و حیاتی‌ترین مفاصل بدن است. این مفصل فک پایین (ماندیبل) را به استخوان گیجگاهی جمجمه متصل می‌کند. محل قرارگیری آن
درست در جلوی گوش‌ها است و حرکات پیچیده‌ای مانند باز و بسته کردن دهان، جویدن، صحبت کردن، خمیازه کشیدن و حتی بلع را تسهیل می‌کند.
این مفصل از چند بخش اصلی تشکیل شده است: سر فک (کندیل)، حفره مفصلی در استخوان گیجگاهی، دیسک مفصلی فیبروکارتیلاژ که بین این دو بخش قرار می‌گیرد و نقش ضربه‌گیر دارد، و رباط‌ها و عضلاتی
که حرکت را کنترل می‌کنند. عملکرد هماهنگ این اجزا موجب حرکات نرم و بدون درد فک می‌شود. اختلال در هر یک از این اجزا می‌تواند منجر به ایجاد اختلالات TMJ شود.
علل شایع اختلالات TMJ (آسیب، فشار، بیماری سیستمیک
اختلالات TMJ طیف گسترده‌ای از مشکلات را شامل می‌شوند. برخی از علل اصلی عبارتند از:
آسیب‌ها: ضربه مستقیم به صورت یا فک، تصادفات رانندگی، یا آسیب‌های ورزشی می‌توانند به مفصل یا عضلات اطراف آن صدمه وارد کنند.
فشار و استرس: استرس‌های روانی اغلب منجر به دندان قروچه (براکسیسم) یا فشار غیرارادی فک در طول شب یا روز می‌شوند. این فشار مداوم به مرور موجب درد و التهاب مفصل خواهد شد.
بیماری‌های سیستمیک: بیماری‌هایی مانند آرتروز (تخریب غضروف و استخوان)، آرتریت روماتوئید، و دیگر بیماری‌های خودایمنی می‌توانند به طور مستقیم TMJ را تحت تأثیر قرار دهند.
عوامل دیگر: مشکلات دندانی (مانند مال‌اکلوژن یا روی‌هم‌افتادگی دندان‌ها)، جراحی‌های قبلی و حتی عوامل ژنتیکی می‌توانند زمینه‌ساز این اختلالات باشند.
علائم و تشخیص (درد، صدای کلیک، محدودیت حرکت)
علائم اختلالات TMJ متنوع هستند و شدت آن‌ها از خفیف تا شدید متغیر است. مهم‌ترین نشانه‌ها شامل:
درد: شایع‌ترین علامت است. درد معمولاً در ناحیه فک، جلوی گوش، صورت و حتی گردن و شانه احساس می‌شود.
صدای کلیک یا تق تق: هنگام باز و بسته کردن دهان ممکن است صدای کلیک یا ساییده شدن احساس شود که نشان‌دهنده جابه‌جایی دیسک مفصلی است.
بنابراین اختلالات TMJ یکی از دلایل شایع درد فک هستند که می‌توانند با علائمی مانند محدودیت حرکت، صدای کلیک و سردرد همراه باشند.
قفل شدن فک: برخی بیماران هنگام باز کردن دهان احساس می‌کنند فک قفل شده یا باز و بسته شدن محدود می‌شود.
محدودیت حرکت: باز کردن دهان بیش از حد دشوار یا دردناک می‌شود.
سردرد و دردهای ارجاعی: سردردهای مزمن یا دردهای منتشر در گوش و اطراف چشم نیز شایع است.
روش‌های تشخیصی (معاینه، رادیوگرافی، MRI)
تشخیص اختلالات TMJ نیازمند ترکیب بررسی‌های بالینی و تصویربرداری است:
معاینه بالینی: پزشک با لمس ناحیه مفصل، بررسی دامنه حرکتی و شنیدن صداهای مفصلی به وجود اختلال مشکوک می‌شود.
رادیوگرافی ساده: می‌تواند تغییرات استخوانی و وضعیت عمومی مفصل را نشان دهد.
سی‌تی‌اسکن (CT): برای بررسی دقیق‌تر ساختارهای استخوانی به‌کار می‌رود.
MRI بهترین روش برای ارزیابی بافت نرم و دیسک مفصلی است و جابه‌جایی یا التهاب دیسک را مشخص می‌کند.
سونوگرافی: در برخی موارد به عنوان روش غیرتهاجمی برای بررسی حرکات مفصل استفاده می‌شود.
درمان‌های محافظه‌کارانه (دارودرمانی، فیزیوتراپی، اسپلینت)
درمان اولیه اختلالات TMJ معمولاً غیرجراحی و محافظه‌کارانه است:
دارودرمانی: شامل مصرف داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی (مانند ایبوپروفن)، شل‌کننده‌های عضلانی برای کاهش اسپاسم، و در موارد مزمن استفاده از داروهای ضدافسردگی سه‌حلقه‌ای با دوز پایین.
فیزیوتراپی: تمرین‌های کششی و تقویتی عضلات فک و گردن، استفاده از تکنیک‌های دستی برای افزایش دامنه حرکت، و درمان‌های فیزیکی مانند اولتراسوند یا تحریک الکتریکی.
اسپلینت یا محافظ دندانی: وسیله‌ای پلاستیکی که روی دندان‌ها قرار می‌گیرد و فشار ناشی از دندان قروچه را کاهش می‌دهد.
درمان‌های تکمیلی (مدیریت استرس، ورزش‌های فکی)
مدیریت استرس: تکنیک‌هایی مانند یوگا، مدیتیشن، تنفس عمیق و بیوفیدبک برای کاهش تنش‌های روانی توصیه می‌شوند.
ورزش‌های فکی: تمریناتی مانند باز و بسته کردن آرام دهان، حرکت فک به طرفین و استفاده از کشش‌های ملایم برای بهبود عملکرد مفصل.
اصلاح سبک زندگی: پرهیز از جویدن غذاهای سفت، کاهش مصرف کافئین و پرهیز از عادات دهانی ناسالم.
درمان‌های جراحی و موارد نیاز
اگر درمان‌های محافظه‌کارانه مؤثر نباشند و علائم بیمار شدید باقی بمانند، جراحی می‌تواند در نظر گرفته شود:
آرتروسنتز: شست‌وشوی مفصل برای کاهش التهاب و حذف رسوبات.
آرتروسکوپی: با استفاده از ابزار کوچک وارد مفصل می‌شوند و مشکلات دیسک یا التهاب را اصلاح می‌کنند.
جراحی باز: برای ترمیم یا جایگزینی کامل مفصل در موارد شدید و غیرقابل درمان.
مراقبت‌های خانگی و تغییر عادات
بیماران می‌توانند با رعایت موارد زیر روند بهبود را تسریع کنند:
اجتناب از باز کردن بیش از حد دهان (مانند خمیازه شدید یا گاز زدن سیب بزرگ).
استفاده از کمپرس گرم برای کاهش درد عضلانی یا کمپرس سرد برای التهاب مفصل.
حفظ وضعیت صحیح بدن هنگام نشستن و ایستادن.
اجتناب از جویدن آدامس یا غذاهای سفت.
نقش دندان‌پزشک و فیزیوتراپیست در پیگیری
دندانپزشکان نقش کلیدی در تشخیص اولیه، تجویز اسپلینت‌ها و اصلاح مشکلات اکلوژن دارند. فیزیوتراپیست‌ها با ارائه تمرین‌های هدفمند، تکنیک‌های درمان دستی و آموزش وضعیت بدنی مناسب، روند درمان را
تکمیل می‌کنند. همکاری میان این دو تخصص می‌تواند بهترین نتیجه درمانی را برای بیمار به همراه داشته باشد.
بنابراین فیزیوتراپی فک یکی از مؤثرترین راهکارها برای کاهش درد و بهبود حرکت در بیماران مبتلا به TMJ است.
جمع‌بندی و پیشگیری از عود مشکلات
اختلالات TMJ اگرچه شایع و گاهی ناتوان‌کننده هستند، اما با تشخیص به موقع، درمان چندجانبه و تغییر عادات روزمره می‌توانند به خوبی کنترل شوند. رعایت بهداشت دهان و دندان، مدیریت استرس، پیگیری
درمان‌های توصیه‌شده و مراجعه منظم به متخصصان از مهم‌ترین راهکارهای جلوگیری از عود علائم محسوب می‌شوند.
در نهایت، آگاهی بیمار از نقش خود در روند درمان، همکاری فعال با دندان‌پزشک و فیزیوتراپیست و پایبندی به اصول مراقبت‌های خانگی، کلید موفقیت در مدیریت طولانی‌مدت اختلالات TMJ است.
دیدگاهتان را بنویسید